Wat hebben de afgelopen jaren met ons gedaan? Door te navigeren met onzekerheid, staan we meer open voor verandering, ziet journalist Annemiek Leclaire.
‘De nieuwe rust’, zo noemde mijn buurman de veranderingen die hij na de pandemie wist vast te houden. Daarvóór had hij een volle sociale agenda, vertelde hij onlangs tijdens een koffievisite, en altijd bezoek over de vloer. Nu kijkt hij op de dag zelf waar hij zin in heeft. Hij leest weer, en als hij zin heeft in een praatje belt hij spontaan bij iemand aan. Zoals nu bij mij.
Ik herken wat hij zegt. De leegte van de hemel, de straten en de sociale kalender hebben me goed gedaan. Laatst maakte ik een lijstje met wat ik uit de afgelopen jaren wil meenemen de toekomst in, en ‘Nog minder plannen’ stond bovenaan.
Natuurlijk is er veel zwaarte geweest sinds maart 2020. ‘Het is duidelijk dat we gemiddeld genomen armer, onvrijer, angstiger én opstandiger zijn geworden,’ concludeerde NRC dit voorjaar over de jaren van de pandemie. ‘Armer omdat zo veel mensen hun werkzaamheden moesten staken, onvrijer vanwege alle maatregelen als lockdowns en mondkapjes, angstiger door het effect van het virus op onze eigen gezondheid of die van dierbaren, en opstandiger omdat het vertrouwen in de maatregelen steeds verder daalde.’
En toch is er iets bijzonders ontstaan, want hebben we ook niet geleerd hoe mooi het is om op een paar mensen goed te focussen in plaats van met hordes mensen af te spreken voor een oppervlakkig moment? We zijn de natuur weer meer gaan zien en waarderen. Werkten veel meer in de tuin. Maakten vlindertuinen van de balkons.
We hebben meer rust genomen, onszelf minder voorbij gehold. We hebben troost gezocht en gevonden in literatuur en kunst, en na de Russische inval in Oekraïne zijn er veel mensen opgestaan die helpen. Er is een openheid ontstaan om dingen anders te doen.
De nieuwe ruimte, noemt toekomstdenker Tessa Cramer dit. “Er is op een pauzeknop gedrukt,” zegt ze. “Door de opgelegde vertraging en verstilling ontstond ruimte om te herbezinnen op wat we elke dag doen. Het werd helder wat onze dagelijkse rituelen waren. We namen de auto, we namen de trein. Nu moesten we naar nieuwe manieren op zoek om dat dagelijkse leven opnieuw vorm te geven.
Het werd ineens zichtbaar hoe we onszelf hadden vastgezet met allemaal dingen waarvan we dachten dat ze moesten. Als dat wegvalt, ontstaat er ruimte om na te denken: willen we dat wel? Wil ík dat wel?”
Navigeren met onzekerheid
Veranderingen brengen onzekerheid en moeilijkheden met zich mee. “De overgang naar digitaal werken en vanuit huis werken was voor veel mensen soms zwaar en eenzaam,” zegt Cramer. “En bij veranderingen hoort ook twijfel.” Tessa Cramer, die in 2020 net zou beginnen als lector Designing the future aan hogeschool Fontys, besloot zich ter plekke helemaal op ‘omgaan met onzekerheid’ te gaan richten.
Dat vond enorm veel weerklank. Op ministeries, bij gemeenten en organisaties: ze werd na de uitbraak van het virus overal uitgenodigd om over dit onderwerp te komen praten. “Iedereen was op zoek naar handvatten om onzekerheid meer toe te laten,” zegt ze. “Ze zagen dat het nodig was om minder strak vast te blijven houden aan zekerheden, die vaak schijn zijn. Het werd mijn missie om zo veel mogelijk mensen te helpen om met onzekerheid te leren navigeren. In bestuurskamers, in vergaderzalen, in klaslokalen, maar ook thuis.”
Volgens politiek filosoof Josette Daemen zorgen de veranderingen van de afgelopen jaren ook voor gevoelens van onveiligheid. “Dat heeft invloed op lichaam en geest,” vertelt ze als ik haar bel. “Het is goed om ons van die gevoelens van onveiligheid bewust te zijn.” Onveiligheid kan ook leiden tot een verminderde tolerantie voor andersdenkenden, meent Daemen.
“Tijdens dit soort crises zie je een verlangen ontstaan om unaniem over de gevaren te denken, omdat het in onze ogen efficiënt is als alle neuzen dezelfde kant op staan.” Er ontstaat het idee dat verschillende meningen ons kwetsbaar maken. “Maar,” zegt ze, “juist het blokkeren ervan maakt ons kwetsbaar. Niet alleen leiden verschillende perspectieven tot meer kennis, ook hoort het kunnen voeren van open discussies bij een goed werkende democratie – die juist bijdraagt aan het vergroten van veiligheid.”
Daarom pleit ze voor openheid, een ‘open ruimte’. “Laten we het gesprek blijven voeren,” adviseert ze, “en de onderlinge relaties niet laten vertroebelen door verschillende standpunten. Dat is belangrijk voor ons welzijn, maar ook voor de nuance in het maatschappelijke debat: hoe geïsoleerder we in onze meningen komen te staan, hoe heviger het vijanddenken doorgaans wordt.”
Geen tijd om niks te doen
Ook futurist Tessa Cramer pleit hartstochtelijk voor die open ruimte: om samen in gesprek te blijven over wat veranderingen met ons doen, om twijfelend en zoekend over ons gevoel en verlangen te praten. Zij noemt dat de ‘creatieve tussenruimte’, een plek om de onzekerheid tot bloei te brengen. Ze gebruikt daarvoor het beeld van de rozentuin, ontleend aan het boek De macht van nietsdoen van kunstenaar Jenny Odell.
Odell wandelde tijdens de regeringsperiode van Donald Trump vaak somber en overweldigd naar een rozentuin in haar buurt. Het was een plek waar ze troost vond, ademruimte, waar ze in rust een praatje kon maken met mensen – ongeacht hun politieke gezindte. Waar ze kon genieten van de onveranderlijke levenskracht van de bloemen, en de liefde waarmee ze werden gesnoeid en bewaterd.
“Odell realiseerde zich daar dat ze soms juist niets ‘actiefs’ hoeft te doen om verandering teweeg te brengen,” zegt Tessa Cramer. De rozentuin is voor Cramer de belichaming van de plek waar we onze gedachten laten gaan, waar we ontspannen. Die plek hebben we in ons, meent ze, en kunnen we samen ook maken.
“Juist in de tussenruimte, waar we onszelf even losmaken van onze vaste denkkaders, krijgen we een goed zicht op alles waar we mee bezig zijn. Daar wordt het fundament gelegd voor nieuwe ideeën en werkelijke verandering.”
Zelf onderzocht en organiseerde ze manieren om op andere plekken dan ‘onder het systeemplafond’ met studenten over de toekomst in gesprek te gaan. “Even uitblazen in een mooie ruimte, even de diepte in samen.” “We hadden maar een paar regels,” zegt ze. “Je luistert naar elkaar en praat niet door elkaar heen.”
Collega’s van haar organiseerden op Fontys een ‘zwevend festival’, waar docenten en studenten tijdens de lunch niks konden doen. “De opkomst viel tegen,” lacht Cramer. “Mensen hebben geen tijd om niks te doen. Het is zo fundamenteel en toch ook zo lastig.”
Cramer pleit ervoor om de onzekerheid en de donkerte die bij periodes van grote veranderingen horen, ruim baan te geven – nu en in de toekomst. “Het is erg moeilijk voor ons om die twijfel toe te laten,” stelt ze. “Kijk naar talkshows: het heeft in onze cultuur zo’n status om iets heel stellig hardop uit te spreken. Terwijl het veel belangrijker is om te zeggen: ‘Ik weet het even niet, laten we een gesprek voeren over wat we voelen.’”
Haar advies is om niet te snel terug te gaan naar ‘het nieuwe normaal’, maar samen langer de tijd te nemen: hoe kunnen we ons denken over ons leven en onze wereld oprekken en onze verbeelding een zet geven? “Dit is een moment om de toekomst open te breken.”
Binnenwerk
De afgelopen jaren hebben ook iets gedaan met ons gevoel van betekenis. Zo verzuchtte een vriend van mij een paar dagen na de inval in Oekraïne: “Het voelt allemaal zo weinig relevant wat ik nu doe ten opzichte van wat er in de wereld speelt.”
Ook Tessa Cramer stelde zichzelf vorig jaar de vraag: wat doet er nu eigenlijk toe? “Ik vroeg me af: waar wil ik nou mijn tijd aan spenderen? Ik zag dat ik volledig op urgentie was gericht. Ik vond dat ik altijd bereikbaar moest zijn, mijn mailbox continu moest checken en snel moest antwoorden. Dat zijn allemaal externe regels. Mijn agenda werd helemaal gestuurd door verwachtingen van anderen. Met alles wat ik van mijn to do-lijst afvinkte, verdween ik meer uit mijn eigen midden.”
Dat wat echt belangrijk en van waarde is, legt het al snel af tegen de dictatuur van het nu, merkte ze. Ze zocht een andere balans: de tijd nemen om naar de denkbeeldige rozentuin te gaan bijvoorbeeld, om niets te doen op een mooie plek. Tijd nemen voor haar pasgeboren dochter Océane. Daarvoor is het nodig om scherpere keuzes te maken in hoe ze met haar tijd omgaat.
Cramer: “Ik heb nu een ‘lijstje met teleurstellingen’: elke week stel ik vijf mensen teleur en dat schrijf ik op. En dus ervaar ik ruimte om volmondig ja te zeggen op dingen die ik wél wil doen. Als je goed nee kunt zeggen, kun je ook beter ja zeggen. De teleurstellingenlijst herinnert me daaraan.”
Dit ‘binnenwerk’ is belangrijk om een betere toekomst te kunnen vormgeven, zegt ze. Er is een motto van de Amerikaanse auteur Annie Dillard dat haar daarbij helpt: ‘How we spend our days is how we spend our lives.’
Laatst sprak ik mijn buurman weer. Deze keer stond ik spontaan voor zíjn deur. We hadden aan zijn keukentafel een gesprek over wat we de nieuwe openheid noemden: openheid in de agenda, openheid in onze blik naar buiten, openheid in de gesprekken met andersdenkenden.
Oefenen in openheid, dat zet ik ook op mijn lijstje. Net als De macht van nietsdoen weer eens lezen. “We hebben de afgelopen jaren geleerd om over verandering na te denken,” zegt Tessa Cramer. “Er is iets in ons denken veranderd over hoe het leven kan verlopen. Ik ben heel hoopvol over die nieuwe ruimte die daardoor is ontstaan.”
Meer lezen
Waarom het oké is om het even niet te weten.
Waarom dagdromen zo goed voor ons is (+ tips).
Hoe ga je om met verandering? 5 tips.
Tekst Annemiek Leclaire Fotografie Peggy Sue Zinn/Unsplash.com