In de online training Paper Love vieren we onze liefde voor creativiteit en papier. Behalve de kunsten – die je altijd weer troosten en optillen – brengt creativiteit ons namelijk ook het vermogen om in veranderende tijden met nieuwe oplossingen te komen. Een ode aan de magie van creativiteit.
In het Libanese plaatsje Haret Sakher liet een jonge man op Moederdag tijdens de lockdown via een drone een roos bij zijn moeder bezorgen. In Italië ging iemand op een balkon staan zingen en van India tot Duitsland en van Irak tot Frankrijk volgden mensen zijn voorbeeld. In Nederland ontstond de challenge ‘Tussen kunst en quarantaine’: maak een bekend kunstwerk na met minstens drie voorwerpen uit je huis. Oók in Nederland lazen acteurs van Internationaal Theater Amsterdam in een videoreeks hoofdstukken voor uit Decamerone van Giovanni Boccaccio, een boek uit 1348 over de pestuitbraak in Florence.
Het zijn maar een paar voorbeelden van de duizenden originele ideeën in de coronatijd, en ze staan nog los van de indrukwekkende vindingrijkheid in de zorg, het onderwijs en de politiek om eerst de crisis en toen de anderhalvemetersamenleving vorm te geven. In de eerste helft van dit vreemde jaar werd weer eens duidelijk hoe belangrijk creativiteit is. Niet alleen omdat ze ons de onmisbare kunsten geeft, die altijd weer weten te troosten en op te tillen, maar ook om in moeilijke omstandigheden met nieuwe oplossingen te komen.
Focus op vernieuwing
Creativiteit wordt ook buiten het domein van de artisticiteit steeds meer gewaardeerd. Veel van de huidige problemen in organisaties en de maatschappij zijn te complex geworden om alleen door kracht, macht, geld of intelligentie te worden opgelost, daar is iets anders voor nodig: vindingrijkheid, ongewone verbanden kunnen leggen. Om maar iets te noemen: The Ocean Cleanup van Boyan Slat is een creatieve oplossing. De smaken en verpakkingen van fairtraideorganisatie Tony Chocolonely: creativiteit. De betaal-apps van de banken… precies.
Maatschappelijke kwesties
Omdat die vaardigheid juist leeft onder kunstenaars en ontwerpers, werd in juli de Sociaal Creatieve Raad (SCR) opgericht. “Kunst wordt te veel gezien als iets wat los staat van de samenleving, maar dat werkt niet meer,” zei initiatiefnemer en kunstenaar Tabo Goudswaard in NRC. De SCR bestaat uit vijftig kunstenaars, ontwerpers en vertegenwoordigers van diverse maatschappelijke netwerken die zich aanbieden om mee te denken over maatschappelijke kwesties als het stikstofprobleem of Lelystad Airport. Kernleden zijn onder meer schrijver Abdelkader Benali, ‘stadmaker’ Floor Ziegler (een interview met haar lees je in het dossier op pagina 160, red.), internetpionier Marleen Stikker en kunstenaar Tinkebell.
What Design Can Do is een organisatie die al jaren zo werkt. Onder leiding van designer Richard van der Laken spant een groot aantal (inter)nationale ontwerpers zich in om in challenges originele oplossingen voor klimaat-, energie- of de vluchtelingenproblematiek te ontwikkelen.
Mens of robot
Aan alle kleine en grote uitvindingen ligt sinds de komst van de mens op aarde creativiteit ten grondslag. We hebben de hele evolutie van de soort te danken aan creativiteit. Dat de vaardigheid nu meer gewaardeerd wordt, komt niet alleen door de toegenomen complexiteit van problemen, maar ook omdat er zo veel waarde aan vernieuwing wordt gehecht. In een onderzoeksrapport uit 2009 van vijf Amerikaanse psychologen wordt innovatie beschreven als ‘de ontwikkeling van producten of praktijken door nieuwe en vruchtbare ideeën die individuen, teams, organisaties en de maatschappij in zijn geheel vooruitbrengen’.
Vooral bedrijven zijn tegenwoordig voor hun voortbestaan afhankelijk van de snelheid waarmee ze steeds opnieuw wetente vernieuwen. Belangrijkste voorwaarde voor die vernieuwing? Creativiteit. Grote organisaties huren tegenwoordig ‘design thinkers’ in die met teams op een niet-routineuze manier over markt, maatschappij, producten en diensten brainstormen.
Belangrijkste vaardigheid
Bovendien is creativiteit een niet al te duur middel met een onuitputtelijk reservoir. De Amerikaanse klimaatpsycholoog Renée Lertzman noemde de menselijke behoefte om met ‘creatieve reparatiewerkzaamheden’ te komen in haar boek Environmental melancholia ‘de grootste onbenutte hernieuwbare energiebron die we hebben’. En dan is creativiteit samen met empathie ook nog eens een van de weinige kenmerken die mensen nog van robots kunnen onderscheiden. Geen wonder dus dat wetenschappers en beleidsmakers het de belangrijkste vaardigheid van de 21e eeuw noemen.
Vernieuwing
“Creativiteit is de motor van vernieuwing,” zegt Kees Klomp, oprichter van Thrive Institute. “Voor een serie portretten voor de stichting MaatschapWij interviewde ik honderden sociale ondernemers. En of het nu gaat om recyclen van plastic of bestrijden van armoede: een gedeeld kenmerk is het vermogen om negatieve problemen om te zetten in positieve oplossingen.”
Klomp was al een vernieuwer toen hij 25 jaar geleden als trendwatcher voor een reclamebureau werkte. Tegenwoordig houdt hij zich vanuit zijn boerderij in Drenthe bezig met maatschappelijke en economische verduurzaming. Hij maakt onder meer lesprogramma’s voor hogescholen en universiteiten over de betekeniseconomie. Zo is hij medeontwikkelaar van de eerste MBA-opleiding in purpose economy ter wereld aan de Hanzehogeschool Groningen. Creativiteit als een vorm van artisticiteit of kunstenaarschap is hem te vrijblijvend, het moet wel ergens toe leiden. Daarom heeft hij het in het kader van duurzame vernieuwing liever over ‘toegepaste creativiteit’: het idee moet in de praktijk te brengen zijn.
Uit het hart
Klomps creativiteitsbegrip stut op twee pilaren: positiviteit en purpose. “Kijk: oorlogsvoering kan ook creatief zijn, en de manipulaties van extreemrechts om mensen te verzamelen op basis van negativiteit eveneens. De creatieve inspanningen moeten wel op een positieve verbetering gericht zijn,” zegt hij. Een andere noodzakelijke factor is wat hem betreft emotionele betrokkenheid: “Zet dertig mensen bij elkaar om na te denken over vleesvervangers en er wordt heus iets bedacht. Maar er komt pas echt energie in als er een veganist bij zit die dierenleed wil bestrijden.”
De noodzaak tot nadenken moet uit het hart komen, ziet hij. Die persoonlijke pijn geeft het creatieve proces brandstof. Dat bedoelt Klomp met purpose: de persoonlijke noodzaak om uitgerekend met die kwestie aan de slag te willen gaan. “Die purpose voel je in je lichaam. In het Engels zeggen ze niet voor niets ‘a sense of purpose’.” En dat is gerelateerd aan wat je voor anderen kunt betekenen, meent hij. “Als je mensen daar op aanspreekt, gaat het licht aan.”
Positivity en purpose
Neem de Wereldbol, een initiatief van Klomp zelf. “Ik ben altijd heel betrokken geweest bij de honger in de wereld. Als kind kreeg ik al buikpijn van ellende als ik de beelden van de uitgehongerde kindjes op televisie zag. We vergeten weleens dat bijna een miljard mensen structureel honger hebben. Vorig jaar werd ik wakker en bedacht ik ineens de Wereldbol, een hartig brood met een receptuur van verspilde groenten om de honger de wereld uit te eten. Van ieder brood gaat dertig cent naar The Hunger Project, dat mensen op het platteland van Afrika, Azië en Latijns-Amerika leert hoe ze voor hun eigen voedselvoorziening kunnen zorgen. Bakkers – er doen er al vijftig mee in Nederland – kunnen gewoon hun eigen meel verrijken met de Wereldbol-bakmelange. Het begon ooit met buikpijn, het eindigt met een creatief brood. Dat is positivity en purpose in één.”
Zin om te beginnen
Echt gemotiveerd zijn om tot een oplossing te komen, is ook volgens schrijver en ideeënbedenker Barbara Tammes essentieel in een creatief proces. Ze verwijst naar onderzoek van de Amerikaanse psychiater Albert Rothenberg, die onder meer The creativity question schreef. “De creatieve mensen die hij onderzocht, waren niet bovengemiddeld intelligent, of depressief, of gelukkig, maar wel gemotiveerd. Ze wílden graag iets bedenken. Motivatie hangt samen met vertrouwen. Als je gelooft dat je een oplossing of een idee kunt bedenken, heb je zin om eraan te beginnen,” zegt ze.
Een klein beetje magie
Tammes verdiept zich al dertig jaar in creativiteit. Ze heeft gewerkt als creative (director) voor reclamebureaus in Amsterdam, Londen, Milaan en Kaapstad. Haar werk werd internationaal bekroond met verschillende prijzen, waaronder een Gouden Leeuw op het festival van Cannes. Inmiddels is ze bekend van onder meer het Handboek voor het bouwen van je eigen luchtkasteel. In haar nieuwste boek Playmode onderzoekt ze hoe dat creatieve proces nou precies tot stand komt. “Het is een klein beetje magie omdat je niet precies weet waar dat idee nou vandaan kwam. Maar het leuke is dat je die magie kunt faciliteren.”
Creativiteit is geen kwaliteit, maar een houding, ontdekte ze. Een houding die het meest op spelen lijkt, en spelen kan iedereen. Voor Tammes gaat creativiteit over ‘vrije ideevorming’, niet over talent. “Als ik aan creativiteit denk, denk ik niet meteen aan Rembrandt, maar wel aan een fotograaf die de zakken van haar peuter leeghaalt om te kijken wat hij die dag de moeite van het meenemen waard vond. Ze fotografeert dat op wit papier onder de naam Pocket Treasures. Zoiets opmerken en vormgeven vind ik van creativiteit getuigen.”
Speelse houding
Om die vindingrijkheid aan te zwengelen moeten we ons om te beginnen dus een speelse houding aanmeten. “Juist opgaan in spel maakt creatief. Dat is mijn eigen ervaring en die wordt ook ondersteund door de hersenwetenschap. In een beroemd onderzoek onder improviserende jazzmusici zagen wetenschappers dat er niet méér hersencentra actief werden, maar juist minder. De delen waarin tijdsbesef en zelfbesef plaatsvinden, werden gedempt.”
Durf het niet te weten
Of het nu gaat om een architect, een start-up, het op andere gedachten brengen van een bokkige peuter of een probleem adresseren, volgens Tammes begint het allemaal met een vraag stellen en het antwoord een tijdje niet durven weten. “Laat ruimte voor het onverwachte. Probeer het allerslechtste idee ooit te bedenken en lach om jezelf. Sta jezelf toe te rommelen, te experimenteren en te klooien. Dan ben je in playmode en dan kan een toestand van flow ontstaan.” Gun ook anderen die speelruimte, zegt ze. “Leg een metaforische speeltuin aan, waarin de regels worden opgeschort en alles mag en kan. Probeer als anderen iets voorstellen niet de advocaat van de duivel te spelen, door te zeggen: ‘Maar wat héb je daar nou aan?’ Speel liever de advocaat van de schepper: ‘Ah, wat een interessante gedachte!’ Zo geef je anderen ook zelfvertrouwen.”
Creatief zelfvertrouwen
Creativiteit is niet alleen belangrijk voor organisaties en samenlevingen, maar ook voor persoonlijk welzijn. Volgens een onderzoeksartikel met de titel Creativity and innovation: skills for the 21st century heeft een creatieveling het bewustzijn en het vermogen crises te kunnen transformeren. Dat vermogen brengt volgens wetenschappers Tatiana de Cassia Nakano en Solange Muglia Wechsler optimisme, veerkracht en een hogere kans op zelfverwerkelijking mee. Kortom, hoe meer creativiteit, hoe groter je kansen op geluk.
Die ervaring heeft Barbara Tammes ook. “Ik word er zelf heel gelukkig van dat dingen altijd weer anders kunnen. Een crisis biedt de kans om al je waarden opnieuw te bepalen.” Creativiteit versterkt: “Als we een groter creatief zelfvertrouwen zouden hebben, zouden we ook minder angstig zijn. Het staat haaks op machteloosheid, het staat haaks op angst. Hoe groter ons zelfvertrouwen dat we het leven en de wereld steeds opnieuw kunnen vormgeven, hoe meer we de bereidheid zullen voelen om problemen en uitdagingen aan te gaan.”
Volg onze training Paper Love
Wil je ook creatief aan de slag? Flow-crafters Erika Harberts (Mikodesign) en Lisa Manuels (Elle Aime) bedachten samen acht projecten om met het papier uit het Flow Book for Paper Lovers aan de slag te gaan, zoals een mini-schrift en een opbergmapje. In acht video’s krijg je stap voor stap uitgelegd hoe je deze paper goodies maakt. Je kunt de training in eigen tempo volgen, in je ééntje, of samen met anderen tijdens een craftnight of crafternoon. Meer weten? Hier vertellen we je er alles over.
Meer lezen
Thrive – Grondbeginselen voor een nieuwe economie, Kees Klomp en Shinta Oosterwaal (Atlas Contact)
Handboek voor het bouwen van je eigen luchtkasteel – Fantaseer jezelf gelukkig, Barbara Tammes (Kosmos Uitgevers)
Playmode – De houding waarin iedereen creatief kan zijn, Barbara Tammes (Nijgh & Van Ditmar)
Dit verhaal komt uit Flow 9-2020.
Tekst Annemiek Leclaire Fotografie Annie Spratt/Unsplash.com