Op doktersrecept naar het museum voor je mental health: in sommige landen gebeurt het al. Van kunst knap je op, en kleur helpt je soms net een donkere dag door.
Een moeder en haar volwassen dochter zitten op een bankje in The Metropolitan Museum of Art in New York. De dochter kijkt naar haar moeder, de moeder kijkt naar een glas-in-loodkunstwerk van de Amerikaanse Tiffany: een kleurrijk herfstig landschap, met een waterval en een kobaltblauw meer in de verte. De moeder is overweldigd door emoties – ze kan haar ogen maar niet van het kunstwerk afhouden. Ze heeft een moeilijk leven van huiselijk geweld achter de rug: haar man hield PTSS over aan zijn ervaringen in de oorlog, en reageerde zijn gevoelens af op zijn vrouw. Als de dochter even later aan haar moeder vraagt wat het meest heeft geholpen tijdens die moeilijke jaren, geeft die na wat denken een verrassend antwoord: kleur, zegt ze.
De positieve effecten van kunst
Deze scène is afkomstig uit de podcast Frame of Mind van The Metropolitan Museum of Art in New York, waarin verschillende mensen praten over hun ervaringen met de helende kracht van kunst. Sinds een jaar of tien groeit namelijk het aantal onderzoeksresultaten waaruit blijkt dat kunst allerlei positieve effecten heeft op ons welzijn en onze geestelijke gezondheid.
Zeker sinds de lockdown jaren, waarin mentale gezondheidsproblemen ineens een stuk meer besproken werden dan eerst – en ook in hoog tempo een nog groter probleem werden dan voorheen – proberen musea wereldwijd op die kennis in te spelen. Steeds vaker bieden ze ervaringen aan die zijn gericht op het versterken van de positieve, verzachtende effecten van hun kunst.
Museumtherapie
Soms zijn die museumprogramma’s gericht op specifieke problemen, zoals dementie of burn-out, maar vaak ook is de doelgroep zo’n beetje iedereen: heel véél mensen hebben op dit moment immers te maken met geestelijke uitdagingen. “Onze samenleving, het tempo van het moderne leven, de systemen waartoe we ons moeten verhouden: ze vragen mentaal steeds meer van ons,” zegt de Ierse Louise Thompson.
Ze is een pionier op het gebied van musea en geestelijke gezondheid, en ontwikkelt programma’s voor de Britse Manchester Art Gallery. “We zijn gewend om naar de sportschool te gaan om onze fysieke gezondheid op peil te houden, maar musea worden steeds meer erkend als een omgeving die goed is voor onze binnenwereld. Een museum is bij uitstek de plek waar we tot rust kunnen komen, en strategieën kunnen ontwikkelen die onze geest kunnen helpen te overleven in deze stressvolle wereld. Musea en kunstgalerieën kunnen echt een soort toevluchtsoord voor mensen zijn.”
Op doktersrecept
In België en Canada worden mensen nu zelfs op doktersrecept naar het museum gestuurd: om hun stressniveau te verlagen bijvoorbeeld. Daarbij is een belangrijke rol weggelegd voor mindfulness. “Een museumbezoek is een heel zintuiglijke ervaring die je uit je hoofd haalt. Musea staan namelijk vol met interessante, unieke objecten. Die kunstwerken prikkelen als vanzelf onze nieuwsgierigheid en zijn daardoor heel goed in het langdurig vasthouden van onze aandacht,” zegt Thompson.
Of, zoals de Amerikaanse schrijver Saul Bellow het mooi verwoordde tijdens een interview met het literaire tijdschrift The Paris Review in 1965: “Ik heb het gevoel dat kunst iets te maken heeft met het vasthouden van de aandacht, te midden van de afleiding. En met het bereiken van stilte te midden van chaos. Een stilte die ook het gebed kenmerkt, en het oog van de storm.”
Verlangens
Die link tussen kunst en gebed wordt ook gelegd door de Britse filosoof Alain de Botton, in zijn boeken Religie voor atheïsten en Kunst als therapie. De Botton voorspelde daarin dat musea nog weleens de kerken van de seculiere wereld zouden kunnen worden. De behoeftes en gevoelens waar de rituelen, symbolen en locaties van georganiseerde religies aan tegemoetkomen, hebben we namelijk nog steeds – of we nou in een God geloven of niet.
We verlangen naar stilte en rust, we dromen van echte ontmoetingen, de ruimte om onze emoties te voelen, het gevoel ons te herkennen in de ander, ons verbonden te voelen met iets groters dan onszelf. De Botton ziet het museum bij uitstek als een publieke plek die zich daar goed voor leent – en musea lijken dat zelf ook steeds meer zo te zien. Veel musea hebben inmiddels al speciale functies gecreëerd voor experts rondom kunst en welzijn.
Geraakt door een glimlach
Het Museum van de Geest in Haarlem heeft bijvoorbeeld Jolien Posthumus aangesteld als programmacoördinator mentale gezondheid. In de programma’s die Posthumus ontwikkelt, vraagt ze deelnemers om langer naar een kunstwerk te kijken dan ze normaal gesproken zouden doen. In februari 2022, toen de musea in Nederland net weer open gingen, begeleidde ze een programma waarin mensen een van de Masterpieces-portretten van kunstenaar Marlene Dumas uitkozen, om daar vervolgens twintig minuten lang naar te kijken. Daarna deelden deelnemers hun ervaringen met elkaar.
“Er was een oudere vrouw die een portret had uitgekozen waarop de geportretteerde glimlachte,” vertelt Posthumus. “Na afloop zei ze tegen ons dat ze hiervóór negen maanden niet buiten de deur was geweest, en ook geen bezoek had ontvangen. Ze was geraakt en geroerd toen ze deze glimlach zag, en koos daarom dat portret. De hele oefening lang had ze ervan genoten. Ze vertelde dat ze minder eenzaam het museum uit zou lopen dan ze was toen ze er aankwam.”
Verbondenheid
Dat is een cruciale manier waarop het museum kan helpen, zegt Posthumus: door mentaal welzijn bespreekbaar te maken. “Als het langere tijd niet goed met ons gaat en we ons alleen voelen, kunnen we sterk de neiging hebben om al onze problemen te ver-ikken,” zegt ze. “We denken dat we de enige zijn, ervaren misschien gevoelens van schaamte of falen, piekeren over van alles. Op dit soort veilige maar toch publieke plekken, waar we de ander ontmoeten en ons in elkaar herkennen, worden dit ineens weer problemen van ons allemaal en zien we dat dit onderdeel is van het leven: spanning, stress, eenzaamheid, trauma.
Zo veel mensen lopen op dit moment rond met dit soort gevoelens. Zulke ontmoetingen kunnen de vorm van letterlijke gesprekken hebben, waarbij het kunstwerk fungeert als toegankelijk beginpunt voor de conversatie over hoe het met ons gaat. Maar het kan ook gebeuren dat je een bepaald gevoel of een gemoedstoestand herkent in een kunstwerk – waardoor je je realiseert dat de kunstenaar zich misschien ooit precies zo voelde als jij nu. Het museum kan dus een ontmoetingsplaats zijn voor mensen binnen een gemeenschap, maar het is ook een plek waarop een verbinding tussen het verleden, het heden en de toekomst ontstaat.”
Kippenvel
Wat daarbij helpt, is dat kunst ons op een directe manier aanspreekt – zonder al te veel bemiddeling van het intellect. “Het ervaren van kunst raakt vaak heel direct ons autonome zenuwstelsel,” vertelt Jolien Posthumus. “We krijgen informatie binnen via onze zintuigen en hebben ineens kippenvel, we moeten huilen of krijgen een ander sterk gevoel. Het kan ook heel bevrijdend zijn als dat gewoon even mag: er zijn niet zo veel plekken waar we het gevoel hebben dat we onze emoties mogen ervaren – we slikken onze tranen meestal in, of proberen al te sterke gevoelens van ons af te schudden.
In het museum kan het allemaal een plek, kleur, vorm en ruimte krijgen.” Die meer directe lijn tussen zintuigen en emoties betekent ook dat het voor sommige mensen fijner kan zijn om via kunst over hun gevoel te praten. “Mensen met traumaklachten bijvoorbeeld vinden het soms moeilijker om zich in woorden uit te drukken, maar kunnen dat makkelijker in kleur,” zegt Posthumus. “Voor wie het verkennen van de binnenwereld lastig of spannend vindt, kan kleur een eerste antwoord zijn: vorm geven aan iets waar je op dat moment nog geen woorden voor beschikbaar hebt. Zo betrekken we het limbische, emotionele systeem bij de verwerking – niet alleen het rationele denken.”
Aandacht voor mentale gezondheid
Natuurlijk betekent dit alles niet dat het museum een alternatief is voor het zoeken van professionele hulp bij geestelijke gezondheidsproblemen. “Het gaat er meer om dat wij als musea dit soort problemen zichtbaarder kunnen maken. En we kunnen laten zien dat dit soort gevoelens ook gewoon bij het leven horen,” zegt Sarah Broekhoven, educator bij het Van Gogh Museum in Amsterdam. “We denken dus niet dat wij een vervanging zijn voor therapie, maar kunnen wel aandacht besteden aan lastige gevoelens en ze verzachten.
Kunst helpt echt: via gesprekken, mindfulness, schilderworkshops. Voor ons is de persoon Vincent van Gogh een voor de hand liggend startpunt voor een gesprek over mentale gezondheid. Als je mensen vraagt naar Van Gogh, beginnen ze vaak over zijn mentale kwetsbaarheid. Dat is een kans om een gesprek te starten over hoe wíj ons eigenlijk voelen.” En binnen een programma voor jongeren met een psychische kwetsbaarheid gingen de deelnemers bijvoorbeeld eerst mindful kijken naar de schilderijen van Gogh, om zo inzicht te krijgen in hoe de schilder kleuren, texturen en onderwerpen had gebruikt om gevoelens of zijn gemoedstoestand uit te drukken. “Het ging er vooral om wat de jongeren in de schilderijen zagen, dus het was ook heel persoonlijk,” zegt Broekhoven. Vervolgens werd hun gevraagd om hun eigen gemoedstoestand van dat moment in een zelfgemaakt kunstwerk weer te geven.
Je bent niet alleen
“In dat programma kwam eigenlijk alles samen,” zegt Jolien Posthumus, die de jongeren voor het Van Gogh Museum begeleidde. “Mindfulness brengt je in het moment, en door op die manier naar kunst te kijken kom je makkelijker in contact met je gevoelens. Het helpt om die te kunnen uiten – of dat nou in je eigen schilderwerk is of gewoon in een gesprek met elkaar. Je voelt je daardoor meer verbonden met anderen. En door er samen over in gesprek te gaan, kom je erachter dat je niet alleen bent met die gevoelens, en dat ze dus niets zijn om je voor te schamen. Ik zal nooit vergeten wat één jongen na afloop van het programma zei, ik vond het zo mooi. Hij zei: ‘Eigenlijk hebben we allemaal wel een beetje Vincent in ons, hè?’”
Meer lezen
Vanuit huis naar het museum: 4 online tentoonstellingen.
‘Open up met Vincent’: een museumbezoek voor je mental health
Kunst als troost: 5 museumtips
Tekst Roos van Hennekeler Illustraties Sasika
Gepubliceerd op 4 februari 2023