Vandaag, op Internationale Vrouwendag, delen we de levensverhalen van vijf activistische vrouwen die ons inspireren. In deze aflevering: Maya Angelou. Dat haar woorden grote gevolgen kunnen hebben, leerde Maya Angelou al als klein meisje. Haar stem zou ze blijven gebruiken. ‘Ik wilde zo schrijven dat mensen het horen, dwars door het hoofd en rechtstreeks naar het hart.’
Een driejarig meisje wordt samen met haar vierjarige broertje door hun pas gescheiden ouders op de trein gezet. Het is 1931 en de kinderen sporen zonder begeleiding vanuit Californië naar hun grootmoeder van vaderskant, vele staten verderop in het zuiden van de Verenigde Staten. Om hun pols dragen ze armbandjes met daarop de tekst ‘Voor wie dit aangaat’, met daaronder hun namen en hun bestemming. Een paar dagen en meerdere overstappen later komen ze aan in het plaatsje Stamps in Arkansas.
Turbulent leven
Op dit moment in haar leven heet het meisje nog Marguerite Annie Johnson. Ze kan nog niet weten dat ze veel later beroemd zal worden onder de zelf samengestelde naam Maya Angelou (1928-2014). Zangeres, calypsodanseres, actrice, docent, secretaresse, burgerrechtenactivist, regisseur, hamburgerbakker, tramconducteur, redacteur, sekswerker – tijdens haar turbulente leven is ze het allemaal (even). Maar we herinneren haar nu vooral als schrijver, dichter en lichtend voorbeeld. Daar zijn we nu nog niet. Maya Angelou komt van ver.
Segregatie
De oma van Marguerite is de dochter van een voormalige tot slaaf gemaakte en runt de enige ‘zwarte’ kruidenierswinkel van het toen nog raciaal totaal gescheiden Stamps. “De segregatie was zo compleet dat de meeste zwarte kinderen totaal geen idee hadden hoe witten eruitzagen.” ‘Momma’, zoals ze haar grootmoeder gaat noemen, voedt de kinderen op met strikte normen en waarden en veel kerkbezoek. Ze hebben het betrekkelijk goed, maar Marguerite (in de wandeling Rita, Ritie of – door haar broertje Bailey – Maya genoemd) ziet ook arme katoenplukkers schulden maken in de winkel, omdat zij ondanks hun harde werken van hun karige loon nauwelijks in hun levensonderhoud kunnen voorzien.
Ze registreert de walging waarmee witte inwoners van Stamps naar haar kijken als ze door hun deel van het dorp loopt. Ze leert dat haar gehandicapte oom Willie in een kist onder aardappels en uien moet worden verstopt als de Ku Klux Klan langskomt, om te voorkomen dat hij gelyncht wordt voor iets wat hij niet heeft gedaan.
Kaarten in het café
Op een dag, Maya is dan een jaar of zeven, staat haar vader – een intelligente man die in Los Angeles als hotelportier werkt – ineens in de kruidenierszaak. Wat een verrassing! Bailey senior brengt de kinderen naar hun moeder in Saint Louis, Missouri. Voortaan gaan ze bij haar wonen. De knappe Vivian is officieel verpleegster, maar verdient haar geld met kaartspelen in het café. Bovendien heeft ze een wat oudere vriend die haar adoreert en haar rekeningen betaalt: mr. Freeman. Op een dag verkracht hij Maya. Ze mag wat er is gebeurd aan niemand vertellen, dreigt mr. Freeman, anders vermoordt hij haar broertje. Maya belandt in het ziekenhuis, waar Bailey haar smeekt om te vertellen wie haar dit heeft aangedaan. “Hij kan me niet vermoorden, dat laat ik niet gebeuren,” stelt hij haar gerust. Ze gelooft hem.
De kracht van haar stem
Mr. Freeman wordt vervolgens opgepakt en veroordeeld, maar voordat hij achter de tralies belandt, wordt hij doodgeschopt aangetroffen op straat. Waarschijnlijk hebben Maya’s ruige ooms het recht in eigen hand genomen. “Met de logica van een zevenjarige concludeer ik dat mijn woorden die man hebben vermoord,” zegt ze later. En als haar woorden kunnen doden, kan ze voortaan maar beter haar mond houden.
De komende vijf jaar zal Maya zwijgen. Ze luistert en leest des te meer. De bibliotheek redt haar leven, zal ze later zeggen. Het is ook haar liefde voor literatuur die haar uiteindelijk weer laat praten: ze beseft dat de menselijke stem woorden uiteindelijk hun diepere betekenis geeft. “Toen ik eenmaal had besloten om weer te praten, had ik veel te vertellen.”
Geen veroordeling
Na het drama worden broer en zus weer op de trein naar Stamps gezet. De rest van haar jeugd zal dit patroon zich blijven herhalen: de kinderen wonen nu eens bij hun moeder en dan weer bij Momma. Maya is bij haar moeder in San Francisco als ze op haar zestiende, na haar eerste – vrijwillige – seksuele contact, al acht maanden zwanger blijkt te zijn. Haar moeder reageert laconiek. “Ze zei: ‘Hou je van die jongen?’ Nee. ‘Houdt hij van jou?’ Nee. ‘Nou, dan gaan we niet drie levens verpesten.’ Er was geen subtiele of openlijke veroordeling.”
In haar licht
En dan is daar Guy: “Prachtig en helemaal van mij.” Om haar zoontje te onderhouden pakt ze alles aan. Ze danst blootvoets in bars, bakt hamburgers in een fastfoodrestaurant, haalt zelfs met haar blote handen verf van auto’s in een garage. Met haar 1 meter 82 is ze een opvallende verschijning, vaak in traditionele Afrikaanse kleren gehuld. Even is ze getrouwd met een Griekse zeeman, Tosh Angelos, “een man die evenveel had gelezen als ik. Ik heb altijd een zwak gehad voor mannen die kunnen nadenken.” Na het huwelijk houdt ze een verbastering van zijn achternaam aan. Voortaan is ze Maya Angelou. Met de voorstelling Porgy and Bess waarin ze danst, reist ze door Amerika en Europa en ziet ze haar zoon soms maandenlang niet. Toch is hun band hecht. “Ik groeide niet op in haar schaduw, maar in haar licht,” zal Guy later zeggen.
Onafhankelijke vrouw
Haar schrijfambities brengen haar naar New York, waar ze zich aansluit bij de Harlem Writers Guild. Nadat ze door Martin Luther Kings boodschap van geweldloosheid geïnspireerd is geraakt, wordt ze coördinator bij een door hem opgerichte organisatie. Ze raakt ook betrokken bij de opkomende burgerrechtenbeweging en wordt verliefd op de Zuid-Afrikaanse vrijheidsstrijder Vus Make. Ze trouwen en vertrekken naar Caïro voor zijn werk. Daar gaan ze al snel weer uit elkaar: een onafhankelijke Amerikaanse vrouw en een traditionele Afrikaanse man, het werkt niet.
Hoop op een betere toekomst
Intussen is Guy gaan studeren in Ghana, een van de ‘bevrijde staten’ waar in die tijd veel zwarte Amerikanen naartoe trekken. Bij een ernstig auto-ongeluk raakt hij zo gewond dat voor zijn leven wordt gevreesd. Maya snelt naar hem toe. Wonder boven wonder overleeft Guy het. Om bij hem in de buurt te blijven, besluit Maya zich in Accra te vestigen, waar ze aan de universiteit gaat werken. Het is een spannende tijd, vol discussies, feestjes en hoop op een betere toekomst. Ze ontmoet Malcolm X en besluit terug te gaan naar Amerika om hem te helpen bij de oprichting van zijn Organisatie voor Afro-Amerikaanse Eenheid.
De literaire autobiografie
Maar in 1965 wordt hij vermoord en drie jaar later Martin Luther King. Die laatste moord vindt plaats op Maya’s veertigste verjaardag, 4 april. Ze zal die dag jaren niet meer vieren. Ze is in shock. Van alle euforie en hoop van het begin van het decennium is nog maar weinig over. Vrienden van Maya tippen een uitgever over haar smakelijke manier van vertellen. Een redacteur benadert haar om een boek te schrijven over haar leven. Ze slaat het aanbod af: haar hart ligt meer bij poëzie en theater. “Misschien ook maar beter,” zegt de redacteur na maandenlang aandringen. “Een autobiografie op een literaire manier schrijven, is haast onmogelijk.” Dat blijkt de manier te zijn waarop je haar moet aanpakken. “Oké, ik begin morgen,” antwoordt ze.
Levensverhaal
I know why the caged bird sings (1969) wordt een ongelooflijk succes. Het wel degelijk literair vertelde levensverhaal van een zwarte vrouw, waarin onverbloemd beschreven wordt hoe het is om als zwart meisje op te groeien in het racistische zuiden van Amerika, is het boek waarop velen wachtten. Nu durven ook andere zwarte vrouwen naar buiten te komen met hun ervaringen met misbruik, armoede en tienerzwangerschap – en hoe ze overleefden.
Dwars door het hoofd
Maya Angelou is beroemd. Ze blijft multitasken: ze acteert – zo speelt ze de oma van Kunta Kinte in de succesvolle eerste geheel zwarte televisieserie Roots (1977), ze draagt als een performer haar gedichten voor op de bühne en ze geeft les aan de universiteit. En ze blijft natuurlijk schrijven: poëzie en nog zes autobiografische boeken. “Het idee is om zo te schrijven dat mensen het horen, dat het dwars door het hoofd gaat en rechtstreeks naar het hart,” zegt ze. In deze periode schrijft ze een van haar beroemdste, nog altijd vaak geciteerde gedichten: ‘Still I rise’.
Geen langdurige relatie
Privé is dit ook een gelukkige tijd. Ze krijgt een relatie met Paul du Feu, de ex-man van collega-feministe Germaine Greer. Ze verbouwen huizen, geven feestjes en drinken meer dan goed voor hen is. Van de buitenkant ziet het er allemaal prima uit, maar toch verlaat Maya in 1981 ook Du Feu. Voor langdurige relaties is ze niet gebouwd.
De stem van God
Inmiddels is ze meer dan schrijver of actrice: deze ‘fenomenale vrouw’, zoals ze zichzelf (en eerlijk is eerlijk: ook haar mede-vrouwen) in een beroemd gedicht beschrijft, is een rolmodel, iemand naar wie geluisterd wordt. “Er ging zelden een telefoongesprek met haar voorbij waarbij ik geen aantekeningen maakte,” schrijft Oprah Winfrey, die zichzelf als een aangenomen dochter van Angelou gaat beschouwen, in haar voorwoord van een recente editie van I know why the caged bird sings. De Amerikaanse president in spe Bill Clinton vraagt Angelou in 1993 een gedicht te schrijven en voor te dragen bij zijn inauguratie. Ook hij, een witte man, identificeert zich met haar: Stamps ligt vlak bij de plek waar hij is opgegroeid. “Ik wist dat ze indruk zou maken. Ze was groot en had de stem van God,” zei hij na de inauguratie tevreden.
Staande ovatie
Na dat optreden is Maya Angelou niet meer beroemd, maar wereldberoemd. Ze wordt een graag geziene gast in televisieprogramma’s, van Sesamstraat tot The Oprah Winfrey Show, waar ze zich als wijze vrouw vol compassie uitspreekt over taal, racisme, seksisme en zelfrespect. Ze weet wat ze waard is. Onbekenden die haar met ‘Maya’ aanspreken worden vriendelijk maar onmiddellijk gecorrigeerd: ze is dr. Angelou. Als ze opkomt voor een lezing, vraagt ze expliciet om een staande ovatie. Schrijven en optreden, ze blijft het tot aan het einde van haar leven doen. Ze is niet te stoppen. Op het laatst moet ze in een rolstoel met extra zuurstof het podium op, maar ze doet het. And still I rise – totdat het echt niet meer gaat. Ze sterft op 28 mei 2014.
Medal of Freedom
Na haar dood zegt Barack Obama, die haar in 2011 de prestigieuze Medal of Freedom heeft uitgereikt: “Ze raakte mensen wereldwijd, onder wie een jonge witte vrouw uit Kansas, die haar dochter naar haar vernoemde en haar zoon opvoedde tot de eerste zwarte president van de Verenigde Staten.” Maya Angelou kwam ver, heel ver.
Meer lezen
Lees ook het verhaal van Hedy D’Ancona.
18x inspirerende quotes van Elizabeth Gilbert.
Waarom Spaanse vrouwen feministischer lijken.
Tekst Liddie Austin Fotografie Getty Images
Gepubliceerd op 8 maart 2023