Het lucht vaak op: een stevig mailtje eruit sturen, voor jezelf opkomen. Maar is het wel zo’n goed idee om je altijd door je eerste gevoel te laten leiden? Journalist Nienke Pleysier, van nature assertief, probeert wat minder van zich af te bijten.
Assertiviteit is een hooggewaardeerde eigenschap in onze samenleving. Begrijpelijk, want je mond opentrekken is een vrij essentiële vaardigheid in onze toch behoorlijk individualistische maatschappij, waarin iedereen zijn plekje moet veroveren. Bovendien is het een Nederlandse waarde, zeggen waar het op staat. Het is mij in ieder geval met de paplepel ingegoten: als je ergens mee zit, spreek het uit. En dat heb ik dan ook altijd gedaan. Net als vele anderen die van hun hart geen moordkuil willen maken.
Je hoort ze op Twitter, in dagelijkse talkshows, op straat of in de klassenappgroep. Zeg het, gooi het eruit! Ik ben mijn hele volwassen leven groot aanhanger van dit idee geweest. Als een soort kruisvaarder maande ik vriendinnen hun gevoelens serieus te nemen en hun mond open te trekken tegen lakse partners, ongrijpbare scharrels of achterbakse collega’s. Benoem het. Praat. Speak up. Een heilig geloof is het. Of eigenlijk moet ik zeggen: was. Want mijn geloof is inmiddels aan het wankelen gebracht.
Ik voel
Het eerste zetje gaf cabaretier Peter Pannekoek in 2021 tijdens zijn oudejaarsconference, waarin hij de draak steekt met onze huidige ‘gevoels-samenleving’. Een samenleving waarin veel mensen hun beslissingen baseren op een onderbuikgevoel.
Volgens Pannekoek is ‘Ik denk, dus ik ben’, naar de beroemde uitspraak van filosoof René Descartes, vervangen door ‘Ik voel, dus ik ben’ – en daar denkt de cabaretier het zijne van. Die bedenkingen vind ik prikkelend, want dit gaat over mij. Ik ben een echt, jawel, gevoelsmens. Eentje met een nogal rijk emotioneel leven: er gebeurt een hoop vanbinnen. En het uiten van die gevoelens heb ik altijd nogal belangrijk geacht.
Pas op de plaats
Aansluitend op de oudejaarsconference laat filosoof en schrijver Désanne van Brederode in Trouw weten dat reageren vanuit emotie of gevoel juist niet wenselijk is: ‘Social media en veel media überhaupt zijn erop gericht om direct reacties uit te lokken. Terwijl vertraging essentieel is om op een gezonde manier met emoties om te gaan.
Mijn ouders schreven ingezonden brieven naar de krant als ze zich ergens kwaad om maakten. Dat was vanuit emotie, maar ze moesten er wel een avond voor gaan zitten, maakten een kladje, lazen het nog eens na. Nu gooit iedereen zomaar alles online. Terwijl die vertragende stappen juist van belang zijn, want daarin zit de ruimte voor bezinning.’
Actie, reactie
Die ruimte is er vaak helemaal niet wanneer je vanuit een emotie reageert. Ik moet denken aan het vleesetende plantje van mijn dochter dat een tijd bij ons op de eettafel heeft gestaan. Zodra de venusvliegenvanger wordt aangeraakt, sluit hij direct zijn blad om de prooi te vangen. Een reuze-vermakelijk gezicht, dus iedereen zat de hele dag op die blaadjes te tikken om vervolgens toe te kijken hoe het plantje reageerde. Actie, reactie, wij lachen, haha.
Maar dat plantje doet me ook een beetje denken aan mezelf. Aan hoe ik best vaak direct reageer op anderen. Op wat zij wel of niet doen en wat dat dan met mij doet. Actie, reactie. Reuze-assertief allemaal. Het lucht vaak op, een appje of een stevig mailtje eruit sturen of met verheven stem iets duidelijk maken. Maar het zorgt ook voor een hoop wrijving, confrontatie, over en weer reageren of soms conflict.
Te assertief?
Het leidt tot polarisatie. Op kleine, particuliere schaal zoals in mijn verhaal, maar ook op grote schaal, in onze samenleving, waar soms iedereen boos lijkt te zijn op iedereen. En die emoties of gevoelens die mij tot handelen aanzetten, waar gingen die nou eigenlijk over? Ik noemde mezelf dan wel een gevoelsmens, maar stond ik wel echt stil bij die gevoelens? Gaf ik met dat snelle reageren niet gewoon heel snel iets door, of terug, aan de ander, waar ik zelf mijn handen niet aan wilde branden?
Filosoof Van Brederode beschreef het in Trouw zo: ‘Er is niks mis met gevoelens, maar wel met het feit dat die momenteel geen bron van reflectie vormen en van alles legitimeren. In de zin van: ik ben boos over corona, dus ik ga rellen op het Museumplein.’
Zelf stond ik dan wel niet te rellen op een of ander plein, en ik maakte me evenmin schuldig aan ordinaire online of offline scheldpartijen. Maar in het aloude ‘tot tien tellen’ ben ik ook niet al te bekwaam. Een boze ex noemde mij ooit ‘een speelbal van mijn emoties’, en misschien had hij daar toch wel een beetje gelijk in.
Opgeblazen kikker
Om helder te krijgen hoe het nu precies zit met emoties en waarom het niet per se een goed idee is om je hierdoor te laten leiden, klop ik aan bij psycholoog Willemijn Heins. Aan de telefoon vertelt ze hoe ze gefascineerd raakte door de werking van onze emoties en de opleiding tot EmotieCoach aan het Emotie Expertise Centrum volgde. Ze legt uit dat onze reacties op dingen die ons raken vaak niet zuiver zijn, maar een onbewuste strategie om de onaangename emotie die opgeroepen wordt niet te hoeven voelen. Aha. Het uitbesteden van je gevoel verpakken als ‘voor jezelf opkomen’. Zou dat het zijn wat we massaal lijken te doen op Twitter, of welk medium we dan ook maar inzetten voor het uiten van onze ongenoegens?
Emoties on hold
“Het probleem is vooral dat de meeste mensen helemaal niet hebben geleerd om constructief te voelen,” legt Heins uit. “Daarmee bedoel ik: een gevoel of emotie er laten zijn en vervolgens bewust kiezen wat je ermee doet. In plaats daarvan willen we de onprettige emoties het liefst zo snel mogelijk kwijt en daar gebruiken we drie strategieën voor: we reageren onze emotie af door die te uiten naar een ander, we onderdrukken haar door onszelf af te leiden of we nemen de emotie helemaal voor waar aan.”
Die eerste strategie herken ik wel. Heins vergelijkt het met een opgeblazen kikker die zichzelf groot maakt om zich te kunnen verdedigen. “Je reageert je gevoel af op de ander in plaats van er zelf voor te zorgen.” Om dat laatste wél te kunnen doen, moet je ruimte scheppen tussen jou en je gevoelens, vertelt ze. Er bewustzijn tussen zetten, zodat je een bewuste respons kunt geven. Datzelfde schreef filosoof Van Brederode ook al: ‘Stop je emoties niet weg, maar schiet ook niet meteen in het handelen. Laat ze er gewoon zijn. Gun jezelf tijd, dan zie je vanzelf of je er iets mee moet.’
Even een moment
Heins vult aan: “Ze noemen emoties ook wel e-motion: energy in motion. Energie die door je heen beweegt. Onze eerste neiging is ervan wegrennen, terwijl erin gaan de enige manier is om eruit te komen.” Aan de hand van een voorbeeld illustreert ze hoe je ook anders kunt reageren: “Stel, je voelt boosheid: een krachtige energie. Die wil je eruit knallen en/of richten op degene die jij verantwoordelijk acht voor het veroorzaken van jouw gevoel. In plaats van te handelen kun je jezelf ook uit de situatie halen. Je laat die boosheid er zijn, voelt hoe ze door je lichaam raast. Dat duurt maximaal negentig seconden en dan ebt het weg.” Of zoals Heins’ kernboodschap luidt: ‘Feel it to heal it.’
Ook psycholoog Marc Brackett – oprichter van Yale Center for Emotional Intelligence, en psychoanalyticus Robin Stern kwamen erachter dat we meestal niet de beste versie van onszelf zijn als we ons laten leiden door onze emoties. Om emotioneel uitdagende situaties zonder al te veel kleerscheuren te doorstaan, ontwikkelden ze de tool Meta-Moment.
Even tot tien tellen
In het kort: tijdens een metamoment neem je een pauze van de situatie waarin je je bevindt en haal je diep adem. Dit activeert je parasympathische zenuwstelsel, waardoor de aanmaak van het stresshormoon cortisol vermindert en je emotionele ‘temperatuur’ daalt.
Dit geeft je de tijd om jezelf twee waardevolle vragen te stellen: hoe reageerde je in het verleden op vergelijkbare situaties? En wat zou de beste versie van jezelf nu doen? Zo kun je je impulsreactie weerstaan en op een verstandigere en constructievere manier reageren. Het is dus een pauze die je helpt voorkomen blijvende beslissingen te nemen die gebaseerd zijn op een tijdelijke emotie.
Niet cool
Overigens betekent dit weerstaan van je impulsreactie volgens Brackett niet dat je nu nooit meer je mond zou mogen opentrekken. In zijn boek Permission to feel vertelt hij dat je Meta-Moment niet alleen kunt inzetten om onprettige emoties te reguleren, maar ook om je te helpen voor jezelf op te komen. Brackett noemt die keer dat hij aan het speechen was en zijn collega een ‘grap’ maakte over Bracketts pestverleden.
Zijn eerste impuls was om van het podium af te rennen en een flying dropkick op hem af te vuren. Precies het gevoel dat hij had toen hij vroeger door een medescholier tegen een locker geduwd werd. Hij nam een meta-moment en wachtte tot na de presentatie. Toen liep hij op zijn collega af en zei: “Ik heb geen idee wat je bewoog om net die opmerking te maken, maar het was niet cool en je moet dat nooit meer doen.”
Mond open of dicht?
Deze anekdote zou niet misstaan in een assertiviteitscursus. Het is een schoolvoorbeeld van het op directe, eerlijke en gepaste wijze uiten van je gedachten, gevoelens en meningen. Iets waar ik, ondanks mijn wankelende geloof in het nut van je altijd maar uitspreken, nog steeds een voorstander van ben. Net zoals ik nog steeds vind dat je te allen tijde je mond moet opentrekken als iemand je grenzen overgaat. Maar in een heleboel andere situaties kan ie wat vaker dicht blijven. Mijn eigen mond dan.
Ik moet aan mijn vriend denken, die zo’n beetje mijn tegenpool is als het aankomt op het uitspreken van gevoelens. Hoe ik hem altijd maar maande zich uit te spreken als iets hem niet zinde van zijn collega of baas of familie, en dat hij dan doodleuk antwoordde: “Maar er valt daar niks te halen.”
Ego
Eerlijk is eerlijk, zijn motief voor het uit de weg gaan van een confrontatie is ook niet altijd zuiver: waar ik mijn gevoelens soms te serieus neem, gaat hij er regelmatig aan voorbij. Ofwel vermijdingsstrategie nummer twee, zoals emotiecoach Heins opsomde. Maar ik begin te beseffen dat hij wel een punt heeft. Want wat levert het precies op, al die confrontaties? Eckhart Tolle, spiritueel goeroe en bestie van Oprah Winfrey, is het in elk geval met hem eens. In zijn boek Een nieuwe aarde schrijft hij: ‘Niet reageren op het ego in andere mensen is een van de effectiefste manieren om niet alleen je eigen ego voorbij te gaan, maar ook het collectieve menselijke ego op te lossen.’
Haal het bij jezelf
En: ‘Wees je ervan bewust dat de aantijgingen van de ander nooit persoonlijk zijn. Het ego is namelijk nooit persoonlijk, ook al word jij ‘persoonlijk’ aangesproken.’ Ofwel: er valt daar dus niet zo veel te halen. En als er dan al ergens iets te halen valt, dan is het niet bij een ander, maar bij jezelf.
En dan?
Dit voortschrijdende inzicht heeft me uiteindelijk het laatste zetje gegeven om van mijn geloof te vallen. Aan het einde van het telefoongesprek vroeg ik psycholoog Heins nog wat er dan precies gebeurt, als je bewust de tijd neemt om de negatieve emotie die je op dat moment voelt, te ervaren. De boosheid, om maar een emotie te noemen, is door je heen geraasd en dan?
“Dan is er rust,” legt ze uit. “En vanuit die rust en ruimte kun je bewust kiezen hoe je wilt reageren, in plaats van de woede af te vuren op de ander. Je houdt de kracht bij jezelf in plaats van het weg te geven. En dan zul je ervaren dat in veel gevallen de behoefte om je nog uit te spreken verdwijnt: het mag stil zijn.”
Meer lezen
Je leest meer over de tijd nemen in themanummer Flow 9 (2022).
Voel jij je snel persoonlijk aangevallen? #1
Eerlijk zijn binnen een vriendschap: zo doe je dat.
Tekst Nienke Pleysier Fotografie Eric Mclean/Unsplash