Het noorderlicht, een bloedmaan of supernova: wat gebeurt er boven ons hoofd en welke fenomenen staan ons dit jaar nog te wachten? Journalist Govrien Oldenburger duikt in de astronomie.
Wat zien we van het heelal?
Het grootste deel van het heelal is vanaf de aarde niet te zien. Het ‘waarneembare deel’ kunnen we theoretisch wel bekijken. Als we daar genoeg tijd voor hadden tenminste, want het gaat om wel tweeduizend miljard sterrenstelsels. De aarde valt, samen met het zonnestelsel, onder de Melkweg. We zijn slechts een onderdeel: de Melkweg bestaat uit miljarden sterren en hemellichamen.
Wat is een ster precies?
Hoe donkerder het buiten is, hoe meer je er kunt zien. Maar wat zijn sterren eigenlijk? Ze ontstaan doordat gas- en stofwolken samentrekken. Extreem hoge druk en temperatuur veroorzaken chemische reacties, waarbij zo veel energie vrijkomt dat de ster licht en warmte uitstraalt. Sterren kunnen miljarden jaren oud zijn en er worden continu nieuwe geboren, terwijl oude sterven.
De dood van een grote ster kan een flitsend vuurwerk opleveren, een supernova. De ster blaast zichzelf dan op en slingert deeltjes de ruimte in, die daar kunnen blijven hangen als een soort nevel. Daaruit ontstaan weer nieuwe sterren en planeten. Saillant detail: ook de aarde en wij mensen zijn gemaakt van sterrenstof. Er zijn 2000 miljard sterrenstelsels, waaronder de Melkweg.
Hoe zit het met de zon?
De zon is letterlijk en figuurlijk de grote (en enige) ster van ons zonnestelsel. Hij is wel honderd keer zo groot als de aarde en heeft zo veel zwaartekracht dat ie de andere hemellichamen naar zich toetrekt. Rondom de zon draaien acht planeten, veel manen, dwergplaneten, kometen, ruimtepuin en ijs. Dat de zon groter lijkt dan andere sterren komt simpelweg omdat hij veel dichter bij onze planeet staat.
Dat is gunstig, want zonder zijn licht en de warmte zou er geen leven op aarde mogelijk zijn. De zon kan ook voor spektakel zorgen. Bij een zonsverduistering schuift de maan tussen de zon en de aarde in, waardoor het overdag donker wordt. Soms kun je de buitenste krans van de zon zelfs zien, als een soort ring van vuur.
Waar komt het noorderlicht vandaan?
Dit zonnespektakel, met zijn mysterieuze lichtstralen in allerlei kleuren die dansen door de lucht, wordt veroorzaakt door explosies op de zon. Soms zijn die zo heftig dat een wolk elektrisch geladen deeltjes de ruimte in wordt gespuwd. Botst zo’n wolk op de atmosfeer van de aarde, dan ontstaat het noorderlicht. Dit fenomeen is vooral op de polen te zien doordat het magnetische veld rondom de aarde de geladen deeltjes ernaartoe trekt. Heel soms is het noorderlicht in Nederland te bewonderen.
Zie ik een ster of een planeet?
Rondom de zon draaien acht planeten. De binnenplaneten (Mercurius, Venus, Aarde en Mars, die uit vaste stoffen als ijzer en steen bestaan) en de buitenplaneten (Saturnus, Jupiter, Uranus en Neptunus, die vooral uit gassen bestaan). Venus, Mars, Jupiter en Saturnus zijn regelmatig goed te zien, Mercurius soms ook. Maar hoe weet je of je een planeet of een ster ziet?
Sterren knipperen, planeten niet. Sterren staan namelijk verder weg, dus hun licht legt een langere weg af. Door de vele verstoringen in die dampkring fonkelen ze. Planeten doen dat dus niet, want die zijn veel dichterbij. Door een telescoop zien planeten eruit als kleine lichtschijfjes, terwijl sterren altijd lichtpuntjes blijven.
In feite zweven er in ons zonnestelsel zo’n honderdzeventig manen rond. Doordat ze veel kleiner en lichter zijn dan de planeten, draaien ze eromheen. Om de aarde draait alleen ‘onze’ maan, die steeds van vorm lijkt te veranderen doordat hij het licht weerkaatst van de zon en dus maar aan één kant wordt belicht.
Waarom verandert de maan steeds van vorm?
Als de maan recht tegenover de zon staat, zien we Volle Maan. Staat hij tussen de zon en aarde in, dan zien we de schaduwkant, oftewel Nieuwe Maan. Als de aarde tussen de zon en maan in schuift, is er sprake van een maansverduistering. Bij een totale maansverduistering is een volle bloedmaan waar te nemen. De aarde houdt dan het directe zonlicht tegen, maar een deel bereikt de maan toch via onze dampkring – die het licht afbuigt en de kleuren blauw en groen eruit filtert. Alleen rood en oranje bereiken de maan, die dus bloedrood kleurt.
Wanneer de maan dichter bij de aarde staat, lijkt ie groter: de zogeheten supermaan. Dat komt doordat zijn baan om de aarde niet rond is, maar de vorm heeft van een eclips. Een supermaan en een bloedmaan maken samen een superbloedmaan.
Waarom regent het soms vallende sterren?
In ons zonnestelsel zweven ook nog kometen rond. Deze ballen van ijs, stof en puin draaien in een baan rond de zon. Soms komen ze dicht bij de zon, waardoor het ijs smelt en gas wordt. Dat gas vlucht weg, neemt en passant wat ruimtestof mee en draait rondjes rond de zon.
Gaat de aarde dwars door zo’n baan heen, dan komen de stofdeeltjes terecht in de dampkring, waar ze gloeien of verdampen. Zo’n lichtflits noemen we een meteoor of vallende ster. De aarde gaat ook weleens door een hele wolk ruimtestof – oftewel een meteorenzwerm – heen. Op zo’n moment zien we dus die regen van vallende sterren.
Kijktips
Bekijk de zon of zonsverduisteringen nooit zonder een goede eclipsbril.
De maan(sverduistering) kun je wel met het blote oog of een verrekijker bekijken. Bij een sterrenwacht kun je de sterren, zon en planeten nog beter bekijken door telescopen.
Op Knvws.nl staan alle sterrenwachten in Nederland.
Eeuwen geleden zagen mensen patronen in de sterren en gaven ze namen: de sterrenbeelden. Met behulp van een sterrengids kun je ze herkennen.
Handige sites met online hemelkaarten en -agenda’s zijn Hemel.waarnemen.com, Allesoversterrenkunde.nl, Astronomie.nl en Hemelkalender.space.
Lees meer
Wil je sterren gaan kijken? Op deze 3 plekken in Nederland kun je ze het beste zien.
Sterrenkijken voor beginners: zo doe je dat.
Tekst Govrien Oldenburger Fotografie